Với góc nhìn của anh Phạm Trường Sơn – Giám đốc Quỹ Tình Thân, kiêm chủ tịch cộng đồng phi lợi nhuận miền Nam, đây là bài học về sự minh bạch và vấn đề “cần câu” bền vững.

Từ thiện từ người nổi tiếng (KOL, KOC, celeb) đang là cách kêu gọi hiệu quả, đôi khi vượt cả tổ chức lớn. Theo anh, đây có phải tín hiệu tích cực không?  

Tôi cho rằng đây là một xu hướng tốt, bởi những người có sức ảnh hưởng có thể tận dụng uy tín cá nhân để giúp đỡ cộng đồng. Tuy nhiên, thực tế cho thấy hầu như năm nào các cá nhân kêu gọi từ thiện cũng vướng vào những tranh cãi liên quan đến tính minh bạch. Nếu có khung hướng dẫn rõ ràng từ các cơ quan quản lý hoặc quy trình chuẩn hóa hơn, việc kêu gọi sẽ trở nên đáng tin cậy và ít gây tranh cãi hơn.

Sau đại dịch Covid-19, Nhà nước đã siết chặt quản lý với Thông tư 41/2022, yêu cầu tài khoản riêng và chứng từ rõ ràng. Nếu có thêm hướng dẫn cụ thể, thậm chí một bộ luật phi lợi nhuận như ở Trung Quốc, thì các cá nhân sẽ dễ dàng thực hiện thiện nguyện mà không vướng phải rủi ro pháp lý hay áp lực dư luận.

Theo anh, bao nhiêu phần trăm chiến dịch cá nhân tạo giá trị lâu dài, bao nhiêu chỉ là “chữa cháy”?

Hiện tại chưa có nghiên cứu cụ thể, nhưng theo một khảo sát mới đây, để từ thiện bền vững thì cần sự kết hợp của nhiều bên liên quan. Nếu chỉ là hoạt động đơn lẻ của cá nhân thì rất khó tạo tác động lâu dài, chủ yếu giải quyết tình huống khẩn cấp.

Ví dụ, kêu gọi hỗ trợ chi phí điều trị cho một bệnh nhân là tạm thời – xong ca đó thì hết, nhưng còn bao nhiêu người khác không được giúp, dẫn đến bất bình đẳng. Tôi từng thấy một bạn được cộng đồng hỗ trợ, nhưng không có giáo dục kèm theo, cuối cùng lại dính nợ nần, vay nặng lãi. Từ thiện kiểu này dễ làm hư người nếu không cẩn thận.

Trước khi làm, cần suy nghĩ kỹ, tìm hiểu để đảm bảo đúng đắn – đừng dựa vào cảm xúc nhất thời. Tôi thấy giới trẻ giờ cẩn thận hơn, hay chọn quyên góp trong nhóm nhỏ có sự tin tưởng, hoặc trực tiếp hỗ trợ.

Trên thực tế, qua các câu chuyện trên mạng xã hội, anh có thấy hoạt động từ thiện nào khiến cuộc sống người nhận tệ hơn sau đó không? 

Có chứ. Ngày trước, có trường hợp một bạn bị đánh nhiều, lưng đầy hình xăm, được cộng đồng giúp đỡ rất nhiều nhưng không giáo dục bạn. Sau đó, bạn lại dính vào nợ nần, làm những việc như vay nặng lãi. Với tổ chức phát triển cộng đồng chuyên nghiệp, họ rất cẩn thận khi làm việc với người nghèo.

Họ phải đào tạo, nâng cao năng lực cho người nhận để sử dụng tiền hiệu quả, nên mất nhiều thời gian hơn. Còn nếu chỉ đưa tiền dễ dàng thì rất dễ làm hư người, có nhiều câu chuyện như vậy. Kinh nghiệm tôi làm dưới cộng đồng, đặc biệt với người nghiện ma túy, cho thấy điều đó. Trước đây, đưa tiền ngay cho họ thì họ lại dùng để chích, giờ phải tìm cách giúp họ cai dần, hỗ trợ khác ngoài việc đưa tiền trực tiếp.

Một số ý kiến cho rằng từ thiện chỉ là giải pháp tạm thời, không thể thay thế các giải pháp hệ thống như cải cách giáo dục, y tế hay chính sách xã hội?

Điều này hoàn toàn chính xác. Từ thiện giải quyết vấn đề trước mắt, nhưng để giúp một cá nhân hay cộng đồng phát triển bền vững, cần có những chương trình dài hạn để hỗ trợ họ tái hòa nhập và tự lập.

Để chuyển từ văn hóa cho đi vì thương cảm sang văn hóa cho đi tạo ra thay đổi, cần sự kết hợp của ba yếu tố: các tổ chức chuyên nghiệp làm việc bài bản, doanh nghiệp và cá nhân sẵn sàng đóng góp, và sự hỗ trợ từ chính sách pháp luật.

Bên cạnh đó, giáo dục đóng vai trò then chốt. Việc lồng ghép môn học về tình nguyện và giáo dục sự cho đi vào chương trình đại học sẽ giúp thế hệ trẻ hiểu được cách làm từ thiện hiệu quả và bền vững, từ đó quyết định cách thức cho đi một cách thông minh và có tác động tích cực lâu dài.

Vậy theo anh, khi một người bình thường muốn quyên góp, họ nên chọn đóng góp qua cá nhân kêu gọi hay thông qua một tổ chức?

Trước khi làm từ thiện, chúng ta cần suy nghĩ kỹ và tìm hiểu để đảm bảo việc làm của mình là đúng đắn và hợp lý. Quyết định hỗ trợ một trường hợp nào đó không nên chỉ dựa vào cảm xúc nhất thời, mà cần có sự cân nhắc và lý trí để tránh những sai sót không đáng có. Như tôi đã chia sẻ, làm từ thiện phải có kế hoạch rõ ràng.

Nếu không chắc chắn, tốt nhất là nên thay đổi chính mình bằng những hành động thiết thực nhỏ nhặt nhưng bền vững, chẳng hạn như giảm thiểu rác thải nhựa bằng cách sử dụng ly giấy thay vì ly nhựa.

Khi văn hóa cho đi ngày càng phát triển, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang ngày càng thịnh vượng, tầng lớp trung lưu và giàu có mở rộng, giới trẻ lớn lên trong môi trường sung túc hơn sẽ có xu hướng đóng góp nhiều hơn. Tuy nhiên, sau những vụ việc gây tranh cãi liên quan đến minh bạch tài chính, họ sẽ trở nên cẩn trọng hơn trong việc lựa chọn đối tượng để giúp đỡ. Họ có thể đóng góp trong những vòng kết nối nhỏ, nơi có sự tin tưởng lẫn nhau, hoặc trực tiếp hỗ trợ các trường hợp cụ thể.

Gần đây, mạng xã hội rầm rộ câu chuyện về Mẹ Bắp và Phạm Thoại. Dù chưa rõ ràng và ngã ngũ, nó vẫn là bài học cho người làm từ thiện. Anh đánh giá thế nào về trường hợp này?  

Tôi có nghiên cứu về sự việc này. Trong thông tin của Mẹ Bắp và Phạm Thoại cung cấp có nhiều thông tin không đồng nhất, khó kiểm chứng. Tôi không dám nói thông tin nào đúng hay sai, nhưng khi xâu chuỗi lại, rõ ràng thiếu minh bạch.

Sự thiếu minh bạch dẫn đến nhiều đồn đoán, gây khó cho người gây quỹ hiện nay và làm mất niềm tin của cả hai bên. Giờ họ phải giải quyết bằng cách minh bạch. Nếu có người đóng góp, như mạnh thường quân, muốn kiện để đòi minh bạch, cũng khó, vì đã có thông tư quy định. Nhưng nếu kiện được, nó buộc cá nhân phải minh bạch.

Nếu được ngồi trực tiếp với Phạm Thoại và Mẹ Bắp, anh sẽ khuyên họ thế nào trong thời điểm dư luận đang ồn ào này?

Tôi nghĩ họ phải đóng tài khoản ngay lập tức, vì số tiền đã vượt mong muốn ban đầu, để tránh lùm xùm thêm. Thứ hai, họ cần minh bạch dòng tiền một cách rõ ràng.

Cộng đồng hiện chỉ muốn tiền dùng cho bé Bắp và việc chữa trị, nếu tiền dùng cho việc khác thì đó là vấn đề lớn nhất. Họ muốn làm rõ tiền đóng góp là cho bé Bắp, sao lại có những khoản chi khác.

Với Phạm Thoại, tôi thấy lỗi sai là khi công bố dòng tiền, có khoản chi cho đội ngũ, chi khác, mà cộng đồng không đồng ý. Ban đầu họ kêu gọi chỉ để chữa trị, nên chi thêm nhiều tiền gây tranh cãi. Nếu đã lỡ, họ nên xin lỗi để giải quyết, hoặc nếu tôi ở vị trí đó, tôi sẽ bỏ tiền túi để trả lại, vì đã không đúng cam kết ban đầu.

Nếu Phạm Thoại muốn tiếp tục làm từ thiện bền vững hơn, anh có đề xuất hay mô hình cụ thể nào cho bạn ấy không? 

Với người nổi tiếng, như Hoa hậu H’Hen Niê, cô ấy làm từ thiện thông qua tổ chức. Ví dụ, cô hợp tác với tổ chức GAIA để trồng rừng, không dùng sức ảnh hưởng cá nhân để kêu gọi, mà tham gia cùng tổ chức chuyên nghiệp, nên hình ảnh ngày càng đẹp. Sau đó, cô làm với Operation Smile – mổ hàm ếch cho trẻ em.

Tôi từng làm ở Mạng lưới Ung thư vú Việt Nam, có nhiều người nổi tiếng như Puka, Jun Vũ tham gia chạy bộ, hiến tóc cho bệnh nhân ung thư. Đó là cách chuyên nghiệp mà thế giới áp dụng, Việt Nam cũng đã có.

Thay vì tự kêu gọi, họ gắn tên tuổi với giá trị của tổ chức, đi theo sự tử tế của tổ chức đó. Giá trị của người nổi tiếng tăng lên nhờ tổ chức chuyên nghiệp.

Vụ Mẹ Bắp đã đặt ra vấn đề gì về trách nhiệm giải trình trong hoạt động thiện nguyện? Làm sao để cá nhân làm từ thiện minh bạch và đáng tin hơn?

Rất may là trước đây không có, giờ đã có ứng dụng thiện nguyện chính thức. Theo tôi, tùy vào độ tuổi và hoàn cảnh của họ, họ có thể chọn những người mà họ tin tưởng để quyên góp.

Đồng thời, theo Thông tư 41 năm 2022 của Bộ Tài chính, cả cá nhân và tổ chức khi kêu gọi từ thiện đều phải chứng minh được sự minh bạch. Chẳng hạn, với cá nhân, họ phải sử dụng một tài khoản riêng biệt, hoàn toàn mới, không dùng tài khoản nhận lương hay bất kỳ khoản tiền nào khác, mà chỉ dành riêng cho việc kêu gọi từ thiện.

Thứ hai, họ phải đảm bảo tiền trong tài khoản và chi tiêu đầu ra có chứng từ rõ ràng. Nếu không, họ sẽ bị đánh thuế dựa trên phần không chứng minh được. Ví dụ, nếu huy động được 1 tỷ mà chỉ có chứng từ giải ngân 600 triệu, thì 400 triệu còn lại sẽ bị đánh thuế, và họ phải giải trình số tiền đó đi đâu, theo Thông tư 41-2022.

Vậy theo anh, việc siết chặt quản lý như vậy có khiến lòng tốt bị đóng băng không? Nhiều người ngại vướng vào thủ tục rườm rà, anh nghĩ sao về quan điểm này? 

Tôi nghĩ luật cần cởi mở để thúc đẩy văn hóa đóng góp của người dân. Qua nhiều nghiên cứu và các trường hợp gần đây, tôi thấy người dân rất sẵn sàng đóng góp, từ nhỏ đến lớn, từ người nghèo đến người giàu.

Luật cần thúc đẩy việc này chứ không nên ngăn cản. Một vấn đề nữa là có những hoạt động từ thiện khiến người nhận bị phụ thuộc, mất động lực thoát nghèo.

Để tránh điều đó, tôi nghĩ cần ngành công tác xã hội phát triển cộng đồng. Từ thiện chỉ là hỗ trợ khẩn cấp tức thời, còn để giải quyết lâu dài thì cần quy trình 5 bước, với khảo sát và giám sát rõ ràng để giúp người nhận thoát khỏi hoàn cảnh khó khăn. Khi làm dự án hay hoạt động, ngành này đã có sẵn quy trình. Tôi tin trong thời gian tới, ngành này sẽ được thúc đẩy, vì tháng 10 năm ngoái, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội đã ra nghị định về công tác xã hội, khuyến khích mọi thành phần từ cá nhân, người học ngành này, đến doanh nghiệp cùng chính phủ tham gia giải quyết vấn đề cộng đồng.

Anh vừa nhắc đến 5 bước, cụ thể 5 bước đó là gì?

Bước đầu tiên là khảo sát để nắm bắt đúng nhu cầu cộng đồng, điều này rất quan trọng để đưa ra giải pháp phù hợp.

Bước thứ hai, sau khi hiểu nhu cầu, người làm phải lập kế hoạch rõ ràng để cung cấp hỗ trợ hoặc hoạt động đáp ứng nhu cầu đó.

Bước thứ ba là gây quỹ, vận động nguồn lực từ con người, xã hội, chính phủ, hoặc tổ chức khác để có đủ tài chính vận hành hoạt động.

Bước thứ tư là thực hiện hoạt động, không chỉ trên giấy mà phải triển khai thực tế dưới cộng đồng, vừa làm vừa điều chỉnh.

Bước cuối cùng là theo dõi, đánh giá xem hoạt động đó tốt không, rồi điều chỉnh cho các bước tiếp theo. Tình hình kinh tế, chính trị, cộng đồng luôn thay đổi, nên vòng quay này là liên tục với tổ chức chuyên nghiệp. Hàng năm, họ sẽ điều chỉnh hoạt động để phù hợp với nhu cầu và bối cảnh mới.

Cảm ơn về những chia sẻ vô cùng bổ ích của anh.